INTERVIEW: Tondelier-gashouders gerenoveerd, het verhaal over de renovatie

De 2 historische gashouders of gasklokken op het Tondelier-domein zijn de stille doch opvallende getuigen van dat verleden, ze dienden als opslagplaats voor het geproduceerde ‘kolengas’, dat uit kolen gedestilleerd werd voor de straatlantaarns, enkele belangrijke gebouwen van Stad Gent en de fabrieken. Ook hun restauratie mag je absoluut opmerkelijk noemen.

Tondelier, niet zomaar een naam

Elke avond verlichtten de tondeliers, de lantaarnaanstekers, de stad door de gaslantaarns manueel aan te steken in de straten van Gent.

‘Tot midden 20^ste eeuw waren gashouders alom vertegenwoordigd in ons land. Daar kwam verandering in met de komst van aardgas. De Tondelier-klokken zijn de enige twee bewaarde historische natte gashouders in België. Ze zijn erkend als monument.’

Natte gashouders in weer en wind, steeds op en neer

We gingen op bezoek bij Stad Gent en deze keer gaven we het woord aan Pascal Jacobs, projectleider bij Stad Gent. Pascal volgt de restauratie van de gashouders op de voet.

‘De Tondelier-gashouders dateren uit 1881. Gent was de eerste stad waar op grote schaal gas werd geproduceerd. In 1900 kocht het stadsbestuur de fabriek en breidde ze verder uit.

Een gashouder of gasklok dankt zijn naam eigenlijk aan het principe van een duikklok, zoals wanneer je in bad een beker recht naar beneden duwt, de beker met lucht gevuld blijft. Zo werkten ook de Tondelier-gashouders.

De gashouders zijn sinds 1995 beschermd als ZEN-monument (ZEN staat voor Zonder Economisch Nut. ZEN-monumenten zijn met andere woorden monumenten met een maatschappelijke waarde waarvan de eigenaar of de beheerder geen opbrengst of nut heeft bij het beheren ervan). Het zijn de enige twee bewaarde historische gashouders in België. Ook het feit dat het natte gashouders zijn, maakt hen uniek.

Ze staan in een kuip vol water. Ook het systeem voor de geleiding naar boven stond continue onder water. Bovendien stonden deze gashouders steeds buiten, onderhevig aan alle elementen. Dat terwijl de gashouders in het buitenland meestal in een bedrijfshal werden ondergebracht.

Deze gasklokken vormden een vertrouwde aanblik in de buurt. Er doen verhalen de ronde van oudere buurtbewoners: aan de hoogte van de telescopische gashouders lazen de bewoners het uur af. Overdag werd er veel gas geproduceerd, naarmate het verbruik in de stad zakten de gashouders weer.

Moet er nog gazze zijn?

‘Het gas werd gemaakt met cokes, aangevoerd via het kanaal. Het gas werd gezuiverd van gevaarlijke stoffen en dan gestockeerd in de gashouders. Wanneer de tondeliers ’s avonds de lantaarns aanstaken en de fabrieken het gas verbruikten, zakte het gasniveau heel langzaam. Het was een mechanisme dat voortdurend in beweging was. Het ging om gigantische volumes gas.’

Met de komst van aardgas werd het kolengas overbodig. In mei 1940 werd voor het laatst gas geproduceerd op Tondelier. Vijf jaar later werd de fabriek grotendeels afgebroken. Wat overbleef, waren de vijf gashouders. Een voor een verdwenen ze, maar twee gashouders hielden dapper stand.

‘In sommige oude herenhuizen en in de opera van Gent kan je nog zien hoe het gas werd aangevoerd via een buisje dat verwerkt was in de rozetten aan het plafond. Er lagen gasleidingen doorheen de hele stad, vrij gevaarlijk eigenlijk ...’

Houten kathedraal met klinknagels

De aanwezigheid van dit prachtige industriële erfgoed draagt bij aan de unieke charme van dit groene bouwproject in Gent. Maar wat blijft er precies bewaard en hoe verloopt de restauratie? Daar ging heel wat aan vooraf, zo blijkt. Pascal vertelt.

‘Het voortraject loopt al vele jaren, ik erfde het dossier van een collega die met pensioen ging. Naast de dienst themagebouwen van Stad Gent, zijn Tondelier, Agentschap onroerend erfgoed, de dienst monumentenzorg en de aangestelde ontwerper betrokken. Voor we van start konden, brachten we eerst de staat, waarin de gashouders verkeerden, in kaart.

De gashouders bestaan uit verschillende onderdelen, waaronder een grote bakstenen kuip met een metersdikke wand die zeven meter diep in de grond zit. In die baksteen zitten nu boomwortels en er is heel wat vorstschade vastgesteld.

Het dak van de kuip wordt onderstut met een prachtige houten balkenstructuur, die doet denken aan een kathedraal. Het hout dat voortdurend onder water stond bleef mooi geconserveerd, maar op de overgang van nat naar droog is het hout ernstig aangetast. De metalen onderdelen zijn volledig verroest, net zoals de bevestiging met klinknagels waarmee alles is vastgemaakt.’

Gashouder 2 wordt openluchtarena

‘Verschillende laboratoria van de universiteit Gent onderzochten hoe we dit unieke erfgoed kunnen restaureren. Gashouder 2 integreren we volledig in het Tondelierpark. De ronde bovenstructuur met metalen pijlers wordt vernieuwd. De kuip maken we leeg en vullen we op met grond, een kleilaag en teeltaarde. Die zaaien we in. Het niveau zal een halve meter lager liggen dan de bakstenen cirkel, het wordt een soort opluchtarena met zitplaatsen tussen de metalen kolommen. Een plek waar later ongetwijfeld wel af en toe een event zal plaatsvinden. Een leuke ontmoetingsplaats op het Tondelier-domein.’

‘Aan de gashouder die we in het park integreren, voorzien we een elektriciteits- en wateraansluiting zodat er openluchtevents kunnen plaatsvinden

Kijken in de buik van gashouder 1

‘Gashouder 1 herstellen we zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat, o.a. met de onderdelen van gashouder 2 die we uiteraard recupereren. Ook hier wordt de ronde metalen bovenstructuur volledig vernieuwd. De koppelstukken hergebruiken we.

Het dak van de gasklok moeten we vernieuwen, de wanden laten we staan. Leuk weetje: we plaatsen slechts 75% van het dak terug en laten een deel open zodat het publiek in de buik van de gashouder kan kijken, een unieke blik op de prachtige houtstructuur. De veiligheid garanderen we door het herplaatsen van de afsluiting naar oorspronkelijk model.’

De gashouders werkten met ingenieuze mechanismen. Sommige daarvan, zoals het waterslot, stellen we tentoon in het park, zodat mensen kunnen zien hoe de gasklokken werkten. Een soort mini-openluchtmuseum, zeg maar. Ook de twee bakstenen pomphuisjes worden gerestaureerd.’

Eens de gashouders gerestaureerd zijn, worden ze als historisch monument verlicht als onderdeel van het Gentse lichtplan.‘

Gescand, historische gashouders geven geheimen prijs

‘Sommige onderdelen, zoals de kolommen, worden in het atelier opgebouwd en in één stuk teruggeplaatst. Andere componenten, zoals het dak, worden in stukjes opgebouwd en ter plekke gemonteerd.’

Zo’n ingenieus, historisch bouwwerk in haar oorspronkelijke staat herstellen, is beslist geen sinecure. Gelukkig kan het project bogen op de nieuwste technologieën om dit te realiseren.

‘Door middel van 3D-scans brachten we de volledige site in kaart. Het resultaat is een digitaal beeld, waarbij we op virtuele wijze in de gashouders kunnen rondwandelen en elk onderdeel in 3D bekijken.’

De eigenlijke werken gingen in november 2019 van start en zullen ongeveer een jaar in beslag nemen. En ondanks het uitvoerige vooronderzoek en de 3D-scans, hebben de gashouders hoogstwaarschijnlijk nog wel wat geheimen.

‘Zo zijn monumentenzorg en Agentschap onroerend erfgoed momenteel aan het uitzoeken hoe het vernuftige antivriessysteem werkte, zodat we dat kunnen bewaren of documenteren. Ook wanneer we bijvoorbeeld het talud afgraven, kunnen we nog geheimen van de gashouders ontdekken, zoals leidingen en putten die in de grond zitten.’

Once in a lifetime, absoluut uniek

Hoewel Pascal reeds twintig jaar renovatie- en nieuwbouwdossiers voor gebouwen van Stad Gent opvolgt, is dit ook voor hem een once in a lifetime-project.

‘Mijn dienst, themagebouwen, werkt aan prachtige projecten. Gent beschikt over een geweldig patrimonium en het departement Facility Management beheert zowat 550 gebouwen. We zijn dan ook voortdurend bezig met nieuwbouw, restauratie en renovatie. Dat is heel uiteenlopend, van de muziekkiosk op de Kouter tot de restauratie van het stadhuis, de bouw van nieuwe stadskantoren aan het Zuid of een nachtopvang voor daklozen. Het project van de gashouders is voor de ontwerper, de aannemer en mezelf absoluut uniek.’

Word jij de volgende Tondelier?

Wil jij ook wonen op een plek waar heden, verleden en toekomst samenvloeien? Broederlijk zij aan zij met deze historische gashouders? Je vindt vast je goesting in het online Tondelier-woonaanbod